بایسته‌های قرآن‌شناختی آموزه‌ مهدویت با تأکید بر رویکرد اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه شیعه‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22084/qss.2025.30563.1105

چکیده

 مهدویت اندیشه‌ای است که در میان همه نحله‌ها و فرق مسلمان علاوه بر بعد فردی رویکرد اجتماعی آن مورد توجه قرار گرفته و از جایگاه فاخری برخوردار است، به گونه‌ای که هیچ یک از فرق اسلامی منکر ظهور منجی موعــود نیســت. البتــه در مورد برخی امور مانند تولد و یا نســبت آن ممکن اســت اختلافاتی وجود داشــته باشند ولی در اصل نجات خواهی و بسط و گسترش عدالت اجتماعی در پرتو حکومت واحد جهانی، اختلافی نیست. ایــن امر نشــان از حتمیــت نجات بخشــی آخرالزمان و فرا گیر بــودن آموزه مهدویــت در اســلام دارد و بطوریکــه در طــول تاریــخ پذیــرش آن در میان مســلمانان یک امر بدیهی و قطعی بــود، منتهی یکی از مهم‌ترین دغدغه مســلمانان این اســت که نگاه قرآن به آموزه مهدویت چگونه اســت؟ مثلاً ُ فقــط بــه ب ُعد فردی آن پرداخته یا بعــد اجتماعی یا هر دو. و آیا اصولاً آنچه در روایــات در مســأله مــورد پذیــرش قــرار گرفتــه، آیــات قرآن بــدان دلالت دارند؟ برای پاســخ به این ســؤالات ابتدا لازم اســت این آموزه مورد تحلیل قرار گرفته و بایســته‌های این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی بر اســاس دانــش تفســیر قرآن کریم و یا تأویــل آیات قرآن مورد بررســی و ارزیابی قرار گیرنــد، در اندیشــه اســلامی بویــژه شــیعه امامیه، قــرآن از مهم‌تریــن منابع ُ آموزه مهدویت در بعد اجتماعی هستند و لذا ره آورد آن را می‌توان در پرتو گونــه شناســی آیات مهدوی، روش فهــم و تحلیل آن‌هــا، پرداختن قرآن به برخی شبهات در این مورد امعان نظر و بحث و بررسی قرار داد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Quranic Prerequisites of Mahdism Doctrine with Emphasis on Social Approach

نویسنده [English]

  • Ruhollah Shakri Zavardehi
Associate Professor, Department of Shi'a Studies, University of Tehran. Tehran, Iran
چکیده [English]

Mahdism is an idea that, among all Islamic sects and denominations, has received attention not only in its individual  dimension but also in its social approach, enjoying a prestigious position, such that none of the Islamic sects deny the appearance of the Promised Savior. Of course, there may be some differences regarding certain matters such as birth or lineage, but there is no disagreement on the principle of salvationism and the expansion and spread of social justice in light of a unified global government. This indicates the inevitability of endtime salvation and the universality of the Mahdism doctrine in Islam, and throughout history, its acceptance among Muslims has been an obvious and certain matter. However, one of the most important concerns of Muslims is: what is the Quranic perspective on the Mahdism doctrine? For instance, does it address only its individual dimension, or the social dimension, or both? And fundamentally, do Quranic verses indicate what has been accepted in narrations regarding this issue? To answer these questions, it is first necessary to analyze this doctrine, and the prerequisites of this research should be examined and evaluated through a descriptive-analytical method based on the knowledge of Quranic exegesis or interpretation of Quranic verses. In Islamic
thought, especially Twelver Shi'ism, the Quran is among the most important sources of the Mahdism doctrine in its social dimension, and therefore its achievements can be carefully examined and investigated in light of the typology of Mahdist verses, the method of understanding and analyzing them, and the Quran's treatment of certain doubts in this regard.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mahdism
  • Quranic Verses
  • Typology
  • Method of under Standing Mahdist Verses
  • Righteous Servants
  • Inheritors of the Earth
  1. قرآن کریم.
  2. نهج البلاغه (1414 ق). محمد بن حسین سید رضی، محقق و مصحح: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول.
  3. ابن‌بابویه، محمد بن على. (1395). کمال الدین، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  4. ابن صباغ، علی بن محمد. (1422 ق). الفصول المهمه، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
  5. ابومعاش، سعید. (1388). الامام المهدی فی القرآن و السنته، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
  6. امینی، ابراهیم. (1388). دادگستر جهان، قم: شفق.
  7. بحرانی، هاشم بن سلیمان. (1427ق). المحجة فیما نزل فی القائم الحجة، قم: دار المودة.
  8. بحرانی، هاشم بن سلیمان. (۱۴۰۳ ق). تفسیر البرهان، بیروت: مؤسسه الرساله.
  9. جوادی آملی، عبدالله. (1390). امام مهدی(عج) موجود موعود، تحقیق و تنظیم: سید حسن مخبر، قم: نشر اسراء، چاپ هفتم.
  10. حائری‌پور، محمدمهدی. (1396). «پاسخ‌های قرآنی تفسیری به شبهه طول عمر امام مهدی(عج)»، پژوهش‌های مهدوی، ش23، 38ـ 25.
  11. حسینی علی‌آباد، سیدروح الله. (1397). «نگاه قرآنی به «شایعه» و «شبهه» دو روش نفوذ فرهنگی دشمن از طریق رسانه»، فصلنامه معرفت، شماره 247، ص 59ـ 68.
  12. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالشامیه.
  13. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1385). منطق تفسیر قرآن (2) روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، قم: نشر جامعه المصطفی العالمیه.
  14. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1389). «آیات مهدویت در قرآن از منظر احادیث تفسیری»، مطالعات تفسیری، ش4، 130ـ105.
  15. رضوانی، علی‌اصغر. (1384). موعودشناسی و پاسخ به شبهات، قم: مسجد مقدس جمکران.
  16. سبحانی، جعفر. (2001). الائمه الاثنی عشر دراسه موجزه عن شخصیتهم و حیاتهم، بیروت: دارالاضواء، چاپ اول.
  17. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
  18. طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
  19. طبرسی، فضل بن حسن. (1395). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: المکتبه الاسلامیه، چاپ پنجم.
  20. طبرى، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، بیروت: دار المعرفه.
  21. طوسی، محمد بن محمد. (1411 ق). الغیبه، قم: موسه معارف اسلامی.
  22. طیب، عبدالحسین. (1369). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام.
  23. عروسی حویزى، عبدعلى بن جمعه. (1415 ق). تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
  24. عمیدزنجانی، عباسعلی. (1373). مبانی و روش‌های تفسیری قرآن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  25. عیاشی، محمدبن مسعود. (1380). تفسیر العیاشی، تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه.
  26. فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
  27. قرائتی، محسن. (1388). امر به معروف و نهی از منکر، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
  28. القفاری، ناصر. (1414 ق). أصول مذهب الشیعه الإمامیه الإثنی عشریه، ریاض: دار النشر.
  29. کورانی، علی و همکاران. (1387). معجم احادیث الامام المهدی(عج)، قم: کتاب جمکران.
  30. مجلسی، محمدباقر. (1403 ق). بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  31. معرفت، محمدهادی. (1379). التفسیر و المفسرون، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.
  32. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. (1371). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  33. نجارزادگان، فتح‌الله. (1389). بررسی تطبیقی تفسیر آیات مهدویت و شخصیت‌شناسی امام مهدی (عج) در دیدگاه فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  34. یوسفیان، مهدی. (1388). امام مهدی(عج)، در قرآن، قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، چاپ ششم.